ویتامین K به ویتامین‌های ساختاری مشابه و محلول در چربی اشاره دارد که در غذاها موجودند و به‌عنوان مکمل‌های غذایی نیز به بازار عرضه می‌شوند. این ویتامین شامل چندین ترکیب شیمیایی است. در این مقاله به بررسی ویتامین K (شامل انواع آن، فواید مصرف آن، علائم، دلایل و عوارض کمبود آن، همچنین راه‌های تشخیص، پیشگیری و درمان کمبود آن) می‌پردازیم.

ویتامین K چیست؟

ویتامین K به گروهی از ویتامین‌های محلول در چربی گفته می‌شود که با نور خورشید در زیر پوست تولید می‌شود و در لختگی خون نقش دارند. نام ویتامین K از حرف نخست واژه Koagulation در زبان آلمانی گرفته شده است که به معنای انعقاد است. ویتامین K، ترومبین (Thrombin) را که برای لخته‌شدن طبیعی خون لازم است، فعال می‌کند. ویتامین K مانند ویتامین D محلول در چربی است و بدن برای جذب آن نیاز به صفرا دارد. این ویتامین در برابر گرما، پایدار است؛ اما در مقابل نور خورشید و یخ‌زدگی از بین می‌رود. هر چه هوا گرم‌تر شود نیاز بدن به ویتامین K بیشتر می‌شود.

انواع ویتامین K

ویتامین K نامی عمومی برای دو گروه کوچک از ویتامین‌های K1 (فیلوکینون یا فیتونادیون) و K2 (مناکینون یا مناتترنون) است که تفاوت اندکی در ساختار مولکولی با یکدیگر دارند. هردو کارکردی مشابه دارند؛ هر چند هنوز پژوهش‌های بسیاری لازم است تا تفاوت میان این دو به درستی درک شود. ویتامین K2 نسبت به K1 بهتر جذب می‌شود و مدت زمان طولانی‌تری در بدن ذخیره می‌ماند. بدن می‌تواند مقداری از ویتامین K1 را به K2 تبدیل کند. وظیفه ویتامین K2 جلوگیری از رسوب کلسیم در رگ‌ها و بافت‌های بدن و ایجاد سنگ کلیه و همچنین انتقال کلسیم از خون به داخل استخوان و دندان است. ویتامین K1 از گیاهان، به‌ویژه سبزیجات برگی سبز مانند اسفناج و کلم‌پیچ به‌دست می‌آید. ویتامین K2 به‌طور طبیعی در دستگاه روده ایجاد می‌شود و مانند K1 عمل می‌کند.

فواید ویتامین K

مهم‌ترین فایده ویتامین K جلوگیری از خون‌ریزی است. این ویتامین برای کنترل و درمان خون‌ریزی ناشی از بیماری‌های هموفیلی، کبد، زردی و زخم معده سودمند است و همچنین خون‌ریزی‌های ناشی از استفاده طولانی مدت از آسپرین‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها را درمان می‌کند. به‌علاوه ویتامین K در درمان خون‌ریزی شدید در دوران قاعدگی و بهبود وضعیت استخوان‌ها و قلب مفید است. به نوزادان زودرس که احتمال خون‌ریزی در آن‌ها زیاد است، بعد از تولد ویتامین K تزریق می‌کنند. همچنین این ویتامین در پیشگیری از سنگ کلیه، پوکی استخوان، دیابت و بیماری‌های کبدی سودمند است. نوع مصنوعی آن که محلول در آب است، در درمان زخم‌های پوستی مفید است. ویتامین K نقش مهمی در انعقاد (لخته شدن) خون دارد. انعقاد یا لخته شدن خون فرآیندی است که به جلوگیری از خون‌ریزی بیش از حد در داخل و خارج بدن کمک می‌کند. بدن انسان به ویتامین K نیاز دارد تا پروتئین‌هایی را تولید کند که در طول فرآیند انعقاد عمل می‌کنند. درصورت کمبود ویتامین K، بدن به اندازه کافی از این پروتئین‌ها نخواهد داشت. نشانه بارز کمبود ویتامین K خون‌ریزی بیش از حد است. دانشمندان همچنین بر این باورند که ویتامین K به رشد استخوان‌ها و سالم ماندن کمک می‌کند.

علائم کمبود ویتامین K

کمبود ویتامین K در بزرگ‌سالان نادر است؛ زیرا بسیاری از غذاهایی که می‌خوریم حاوی مقادیر کافی K1 هستند و بدن به تنهایی K2 را تولید می‌کند. به‌علاوه، بدن در بازیافت منابع موجود ویتامین K خود خوب عمل می‌کند. با این حال، شرایط خاص و برخی داروها می‌توانند در جذب و ایجاد ویتامین K اختلال ایجاد کنند و کمبود آن را ممکن سازند. کمبود ویتامین K در نوزادان بسیار شایع‌تر است. در نوزادان، این وضعیت خون‌ریزی ناشی از کمبود ویتامین K یا به‌اختصار VKDB نامیده می‌شود. علامت اصلی کمبود ویتامین K خون‌ریزی زیاد است. به خاطر داشته باشید که خون‌ریزی ممکن است در مناطقی غیر از محل بریدگی یا زخم اتفاق بیفتد. افراد زیر دارای خون‌ریزی آشکار هستند:

• افرادی که پوست‌شان به‌راحتی کبود می‌شود.
• افرادی که لخته‌های خونی کوچک زیر ناخن‌هایشان دارند.
• افرادی که مدفوع‌شان سیاه تیره (تقریباً مانند قیر) و حاوی مقداری خون است.
• افرادی که در غشاهای مخاطی که نواحی داخل بدن را می‌پوشاند، خون‌ریزی دارند.

در نوزادان، پزشکان ممکن است کمبود ویتامین K را در موارد زیر مشاهده کنند:

• نوزادانی که خون‌ریزی از ناحیه‌ بند ناف دارند.
• نوزادانی که خون‌ریزی در پوست، بینی، دستگاه گوارش یا سایر نواحی دارند.
• نوزادانی که خون‌ریزی در آلت تناسلی دارند (در صورتی که کودک ختنه شده باشد).
• نوزادانی که خون‌ریزی ناگهانی در مغز دارند که بسیار خطرناک و تهدیدکننده زندگی است.

دلایل کمبود ویتامین K

اگرچه کمبود ویتامین K در بزرگ‌سالان غیرمعمول است، اما افراد زیر بیشتر در معرض خطر هستند:

• افرادی که آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند.
• افرادی که رژیم غذایی با کمبود شدید ویتامین K دارند.
• افراد مبتلا به سوءجذب چربی که بدن‌شان چربی را به درستی جذب نمی‌کند.
• افرادی که از داروهای ضدانعقاد کومارینی مانند وارفارین (که خون را رقیق می‌کند) استفاده می‌کنند.

داروهای ضدانعقاد کومارینی در تولید پروتئین‌های دخیل در لخته شدن خون اختلال ایجاد می‌کنند. برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها باعث می‌شوند که بدن ویتامین K خود را کمتر تولید کند. سایر آنتی‌بیوتیک‌ها ممکن است باعث کاهش ویتامین K در بدن شود. سوءجذب چربی منجر به کمبود ویتامین K ممکن است در افراد زیر رخ دهد:

• افراد مبتلا به بیماری سلیاک
• افراد مبتلا به فیبروز سیستیک
• افرادی که بخشی از روده آن‌ها برداشته شده است
• افراد مبتلا به اختلال در روده، کبد، کیسه صفرا یا مجرای صفراوی

نوزادان تازه متولدشده به‌دلایل زیر در معرض خطر کمبود ویتامین K هستند:

• شیر مادر دارای مقدار بسیار کمی ویتامین K است.
• ویتامین K به‌خوبی از جفت مادر به جنین منتقل نمی‌شود.
• کبد نوزاد تازه متولدشده از این ویتامین به‌طور مؤثر استفاده نمی‌کند.
• نوزادان تازه متولدشده در چند روز اول زندگی خود ویتامین K2 تولید نمی‌کنند.

تشخیص کمبود ویتامین K

ابتدا پزشک شما باید تاریخچه پزشکی شما را بداند تا بفهمد آیا در معرض خطر کمبود ویتامین K هستید یا خیر. افراد زیر عموماً در معرض خطر هستند:

• افرادی که داروهای ضدانعقاد مصرف می‌کنند.
• افرادی که آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند.
• افرادی که در جذب چربی مشکل دارند.

آزمایش کمبود ویتامین K به این صورت است که پزشک، پرستار یا تکنسین آزمایشگاه، با استفاده از یک سوزن کوچک نمونه‌برداری می‌کند. سپس مواد شیمیایی را به نمونه اضافه می‌کند تا ببینند چگونه واکنش نشان می‌دهد. لخته شدن خون معمولاً بین 11 تا 13.5 ثانیه طول می‌کشد. اگر لخته شدن خون بیشتر طول بکشد، ممکن است پزشک تشخیص دهد که شما دچار کمبود ویتامین K هستید.

درمان کمبود ویتامین K

درمان کمبود ویتامین K داروی فیتونادیون (ویتامین K1) است. بیشتر اوقات پزشکان آن را به‌عنوان یک داروی خوراکی تجویز می‌کنند. همچنین پزشک یا پرستار ممکن است آن را زیر پوست (نه درون رگ یا ماهیچه) تزریق کند. مقدار مصرف برای بزرگ‌سالان از 1 تا 25 میلی‌گرم متغیر است. پزشکان برای فردی که داروی ضدانعقاد مصرف می‌کند، دوز کمتر فیتونادیون تجویز می‌کنند. به‌طور معمول این دوز حدود 1 تا 10 میلی‌گرم است. این کار برای جلوگیری از عارضه ناشی از تداخل داروهای ضدانعقاد در تولید ویتامین K بدن است. نوزادان بهتر است در هنگام تولد یک بار تزریق 0.5 تا 1 میلی‌گرم ویتامین K1 دریافت کنند. اگر مادر از داروهای ضدانعقاد یا ضدتشنج استفاده کرده باشد، ممکن است دوز بالاتری لازم باشد.

پیشگیری از کمبود ویتامین K

هیچ مقدار مشخصی از ویتامین K که باید روزانه مصرف کرد، وجود ندارد. اما برای یک روز معمولی، متخصصان تغذیه برای مردان، 120 میکروگرم و برای زنان، 90 میکروگرم را کافی می‌دانند. مقداری از این ویتامین در کبد ذخیره می‌شود که پاسخگوی نیاز یک هفته بدن انسان است. برخی از غذاها، از جمله سبزیجات برگی سبز، سرشار از ویتامین K هستند و تمام نیازهای بدن را در یک وعده تأمین می‌کنند. یک‌بار مصرف ویتامین K در هنگام تولد می‌تواند از بروز مشکل در نوزادان جلوگیری نماید. افراد مبتلا به بیماری‌های مرتبط با سوءجذب چربی و همچنین افرادی که وارفارین و داروهای ضدانعقاد مشابه مصرف می‌کنند، باید با پزشک خود در مورد مصرف مکمل ویتامین K و میزان مصرف آن‌ها مشورت کنند.

عوارض کمبود ویتامین K

اگر کمبود ویتامین K در بزرگ‌سالان درمان نشود، می‌تواند منجر به خون‌ریزی بیش از حد شود که بسیار خطرناک است. اما تقریباً در همه موارد، کمبود ویتامین K قابل درمان است. در نوزادان مبتلا به خون‌ریزی ناشی از کمبود ویتامین K یا VKDB اگر کمبود به‌سرعت شناسایی و درمان می‌شود، مشکلی به وجود نخواهد آمد. با این حال اگر خون‌ریزی موسوم به خون‌ریزی داخل جمجمه، بیش از حد طول بکشد یا درمان نشود، ممکن است آسیب مغزی یا مرگ رخ دهد.

منابع غذایی ویتامین K

نیمی از ویتامین K مورد نیاز بدن توسط باکتری‌ها در روده خود انسان ساخته می‌شود. افزون‌برآن مواد غذایی شامل جعفری، کلم، اسفناج، گل‌کلم، زرده تخم‌مرغ، کاهو، چای سبز، گوجه‌فرنگی، مارچوبه، کرفس، لوبیاسبز، شاهی، شلغم، روغن سویا، روغن جگر ماهی و نخودفرنگی پخته از منابع ویتامین K هستند. در شیر، گوشت و میوه نیز مقدار کمی ویتامین K وجود دارد. خوردن سبزی‌های پربرگ و تیره‌برگ برای دریافت این ویتامین سودمند است. همچنین چون این ویتامین محلول در چربی است، خوردن سس با سالاد باعث افزایش جذب این ویتامین می‌شود. پنیر‌های پر‌چرب میزان بیشتری ویتامین K2 دارند. پنیر ادامر، کامامبر و گودا مقدار زیادی ویتامین K2 دارند. زرده تخم‌مرغ، شیر پرچرب و روغن حیوانی هم مقادیر زیادی ویتامین K2 دارند.

نتیجه‌گیری

ویتامین K برای لخته‌شدن طبیعی خون در بدن لازم است. کمبود این ویتامین در بزرگ‌سالان غیرمعمول است؛ ولی تحت شرایطی خاص احتمال کمبود وجود دارد که به سادگی قابل درمان است. سبزیجات برگی سبز مانند اسفناج و کلم‌پیچ منبع خوبی برای تأمین ویتامین K مورد نیاز بدن است. اگر کمبود ویتامین K به‌موقع تشخیص داده نشود و درمان نگردد، می‌تواند منجر به خون‌ریزی بیش از حد و حتی در بعضی موارد باعث مرگ بشود.